mei 2016

№ 24 | Deel 3: Centraal-Azië

Reizen is één ding. Wonen in een vreemd land is iets heel anders. Dat we tegen cultuurverschillen aan zouden lopen tijdens ons verblijf in Tadzjikistan was natuurlijk logisch. Maar hoe diep cultuur kan gaan, en hoeveel tijd het kost om tot deze ontdekking te komen—dát hadden we niet verwacht. Kortom, we hebben erg veel geleerd van acht maanden wonen in een ander land (waarvan vijf bij een lokaal gastgezin). Hieronder in het kort wat we (her)ontdekt hebben.

Les 1: Een cultuur leren kennen kost tijd

Vrij obvious maar zo waar! Na acht maanden beginnen we net een klein beetje van deze cultuur te begrijpen. Met de nadruk op klein.

Les 2: Omgangsvormen zijn ingewikkelder dan je denkt

In Nederland is het niet meer dan normaal dat een man een vrouw in de ogen kijkt. In Tadzjikistan is het daarentegen zeer onbeschaafd en uitermate onwenselijk. En de vrouw die de blik van zo’n onbeschaafde man beantwoordt? Wel, zij is niet vriendelijk maar hoerig. Ook als man informeren naar de gezondheid van een andere vrouw dan die van jou is absoluut niet juist en kan zomaar verkeerd opgevat worden. Hoe verschillend omgangsvormen kunnen zijn heb je lang niet altijd direct door.

Les 3: Het Nederlandse onderwijs is zo gek nog niet

Met ‘dank’ aan de Sovjets is een keiharde aanpak op school nog steeds volstrekt normaal in Centraal-Azië. Daarbij hoort onder andere het slaan op de vingers met een ijzeren liniaal en een kind voor gek zetten tegenover de hele klas in de verwachting dat het daardoor wel beter zijn best zal gaan doen. Weinig pedagogische methoden die in Nederland op z’n minst achterhaald worden bevonden. Toch? Nu wel misschien, maar nog niet eens zo heel lang geleden deden wij precies hetzelfde. Vraag maar aan je opa en oma.

Les 4: Ook westerlingen verschillen

Naast onze dagelijkse ontmoetingen met de lokale bevolking hadden we ook veel te maken met Amerikanen, Canadezen, Zwitsers en Britten en in mindere mate met mensen uit Australië, Brazilië, Pakistan, Korea, Zuid-Afrika en Tsjechië. Ondanks het Engels als verbindende taal konden we met geen van hen onze typische Nederlandse humor en directheid delen. De Britten en Zwitsers kwamen qua begrip van onze cultuur het dichtstbij, maar desondanks bleef er afstand. In de afgelopen maanden kwamen we tot de herontdekking dat het ‘Nederlander zijn’ veel dieper gaat dan we ooit voor mogelijk hielden. De soms lompe luidruchtigheid, de eeuwige neiging tot klagen en het typische ‘hart op de tong’ zijn zaken waar we ons zelf bij tijd en wijle vreselijk aan kunnen storen of diep voor kunnen schamen. Tegelijkertijd vinden we het heerlijk en voelen we ons bij niets anders beter thuis. Niet het ‘would you please’ van de Brit en ook niet het ‘it’s amaaazing’ van de Amerikaan maar de heldere recht-door-zee mentaliteit van Nederland is waar we toch eigenlijk het meest van houden. Wat trouwens niet wil zeggen dat de Britse beleefdheid en het Amerikaanse enthousiasme geen mooie dingen zijn. Integendeel.

Les 5: Je eigen moerstaal is belangrijk

Wat we niet hadden vermoed—want we hadden elkaar—bleek toch waar: we misten de Nederlandse taal om ons heen. Het deed mij terugdenken aan de twee maanden vrijwilligerswerk op een summer camp in de Amerikaanse staat Georgia, nu zo’n tien jaar terug. Ik was de enige Nederlander tussen voornamelijk Afro-Amerikanen en ik ontdekte dat binnen het Engelse taalgebied de hip hop slang een taal op zich is. Het was een leuke, boeiende en leerzame tijd maar soms voelde ik me echter ook eenzaam. Nu hadden we een soortgelijke ervaring, want in de eerste vier maanden van ons verblijf in Tadzjikistan zijn we geen andere Nederlanders tegengekomen. Wat waren we blij toen dat daarna veranderde. We ontdekten: je hebt maar één moedertaal.

Les 6: Je cultuur, die neem je mee

Je krijgt weleens de indruk dat het meenemen van je eigen cultuur niet zou mogen wanneer je naar een ander land verhuist—al dan niet vrijwillig. Tenminste, als je de bizarre uitspraken van iemand als Geert Wilders serieus moet nemen. Feit is dat je cultuur met je meereist en onlosmakelijk verbonden is met wie jij bent, wat een ander er ook van vindt. Het raakt je identiteit. Of je nu Marokkaan, Limburger of een uit de klei getrokken polderboer bent: het zal altijd je eigen (sub)cultuur zijn die de warmste gevoelens bij je losmaakt. Dat poets je niet even weg, ontdekten we opnieuw.

Les 7: Een cultuurverandering is niet zomaar wat

Doordat we acht maanden in een volstrekt andere samenleving hebben gewoond, beseffen we nu een beetje waar een vluchteling in Europa doorheen moet gaan. Een cultuurverandering is niet zomaar wat! Wat wij in het begin vooral ervoeren was onzekerheid. Alles om je heen is nieuw en vreemd. Soms bekroop ons zelfs een gevoel van verlorenheid, omdat je je eigen landgenoten, gewoontes en dingetjes mist en niet zomaar even naar je vertrouwde omgeving terug kan. ‘Ontworteld’ en ‘ontheemd’ zijn termen die iets minder abstract zijn geworden voor ons. Al haasten we ons erbij te zeggen dat het voor een vluchteling honderd keer heftiger moet zijn dan voor ons.

Les 8: Wonen in een andere cultuur is helemaal opnieuw beginnen

Een beeld dat weleens gebruikt wordt om te illustreren hoe moeilijk het kan zijn om je te settelen in een nieuw, vreemd land is het beeld van een baby. Een uitstekend voorbeeld als je het ons vraagt want soms voelden we ons net zo: volkomen hulpeloos.

Les 9: Als buitenlander blijf je opvallen (of je wilt of niet)

Mensen die je kunnen aankijken alsof je van Mars komt. Openlijk uitgelachen worden op straat. Voelen dat je buitenstaander bent. En blijft. Al ga je op je kop staan, je ontkomt er niet aan.

Les 10: Een eigen plekje hebben is heerlijk

Na vijf maanden wonen in een lokaal gastgezin, vonden we het een verademing om te verhuizen naar een ‘eigen’ appartement. Begrijp ons goed: de familie was heel goed voor ons en we kwamen niets tekort. We hadden deze periode dan ook zeker niet willen missen. Maar toch. Het is gewoon het fijnst om lekker je eigen dingetjes te kunnen doen. Al vinden we het vanaf nu wel heel raar om met je schoenen aan(!) een huis binnen te banjeren. Dat doe je toch niet?

Les 11: Een nieuwe taal leren is frustrerend maar wel de moeite waard

Een compleet ander alfabet. Klanken die anders uit je keel komen dan je hersenen willen. Woorden die wel in het boek staan maar niet op straat gesproken worden. Een nieuwe taal leren is vermoeiend. We vonden de taalstudie een behoorlijke struggle af en toe maar tegelijkertijd was het ook leuk en boeiend. Het blijft ongelooflijk hoeveel deuren het opent als je de taal van het land spreekt. Ook al was het erg gebrekkig in ons geval.

Les 12: Je leert je eigen cultuur pas echt goed kennen in een andere

Dit is misschien wel de belangrijkste les die we geleerd hebben. Pas buiten je eigen cultuur valt op wat de waarden zijn waar je belang aan hecht. En pas buiten Nederland valt op dat een Nederlander vaak gewoon een grote bek heeft. Je hebt soms een buitenstaander of een heel buitenland nodig om de mooie dingen én de blinde vlekken uit je eigen cultuur te kunnen zien.

Les 13: Verwacht niet dat de ander jou (vanzelf) begrijpt

Binnen ons gastgezin bestonden bepaalde gewoonten. Bijvoorbeeld het open laten staan van een buitendeur midden in de winter. Erg vervelend, helemaal ’s nachts. Onze slaapkamer bevond zich namelijk precies tegenover deze buitendeur. Snappen ‘ze’ dan niet dat dit voor—onnodige—kou en tocht zorgt? Nee dus. Het bespaarde ons een hoop energie toen we dit eindelijk doorkregen. Verwacht niet dat de ander jou (vanzelf) begrijpt. Achteraf gezien zijn we ook wel benieuwd naar hetgeen zij van ons niet begrepen hebben trouwens.

Les 14: Een ander proberen te begrijpen kost iets van jezelf

De laatste drie maanden werd het ons zo goed als onmogelijk gemaakt om langer door te slapen vanwege de basisschool pal achter ons appartement. Dit kwam niet door de schoolbel, maar door kinderen in schooluniform die op het plein, om kwart voor acht ’s ochtends, op volle longsterkte gedichtjes door de microfoon toeterden. De één uiteraard nog harder dan de ander. We vonden het, zacht gezegd, behoorlijk onprettig om zo de dag te moeten beginnen. Je gaat toch niet de hele buurt uit bed blèren met die microfoon? En waarom wordt aan deze kinderen niet geleerd wat een gedicht voordragen is? Pas toen we accepteerden dat we de gewoontes van deze school niet helemaal snapten maar desondanks toch moesten vaststellen dat dit normale kinderen zijn (ze hadden geen groene antennetjes op hun hoofd) verdween onze irritatie, gingen onze oren open en kregen we zelfs enige belangstelling voor de inhoud van de gedichtjes. Een ander proberen te begrijpen kost in de eerste plaats iets van jezelf.

Les 15: De westerse blik, die hou je toch

Verdorie, weer een stroomstoring. Precies op het moment dat je de uitgevallen iPad wilt opladen. Kunnen ‘ze’ die elektriciteitsproblemen niet eens een keer goed oplossen in plaats van dat eindeloze oplapwerk? En dan het vlees bij de slager! Dat hangt gewoon buiten in de zon! Zo kunnen we nog wel even doorgaan. Uiteindelijk kwamen we tot de beschamende conclusie dat het ‘probleem’ voornamelijk lag bij onze eigen westerse perceptie. Als je hoge (lees: westerse) verwachtingen blijft koesteren in een niet-westers land zul je er nooit gelukkig worden. Misschien dat dit kijken met de westerse blik zal slijten door de jaren heen, maar we schatten zo in dat je, tenzij je hier van jongs af aan opgegroeid bent, er waarschijnlijk nooit helemaal van verlost zult worden.

Les 16: Een dictatuur heeft ook voordelen

Tadzjikistan kent een volslagen andere regeringsvorm dan Nederland. De president heeft zichzelf voor het leven benoemd en duldt geen tegenspraak. Dat klinkt ongezellig zou je zeggen. Toch heeft de bevolking dit liever dan de bloedige burgeroorlogen uit het verleden. Nu is er tenminste stabiliteit, en dat is ook wat waard. Zo hadden we het nooit bekeken.

Les 17: De westerse cultuur is niet de hoogste trap der beschaving

In de eer- en schaamtecultuur van Centraal-Azië zien we veel mooie dingen. Een groot respect voor ouderen bijvoorbeeld. De gewoonte dat mannen in de bus hun plek afstaan aan vrouwen. Enorme hoeveelheden eten klaarmaken om daarmee te tonen dat je gastvrij bent. Drie, vier of soms zelfs vijf zinnen gebruiken om te informeren naar iemands gezondheid, familie en welbevinden. En zo zijn er nog veel meer prachtige voorbeelden te noemen. De bevochten waarden van het westen mogen er ook zijn, maar de westerse cultuur is zeker niet de hoogste trap der beschaving.

Les 18: Interpreteren is een valkuil (en een vooroordeel is zo geboren)

Afval op straat gooien is in Tadzjikistan de normaalste zaak van de wereld. Zo zagen we eens twee slimme verkopers die vanuit een vrachtwagentje bij een grote school ijsjes verkochten. Werkelijk de hele straat lag van voor tot achter bezaaid met wikkels. In het begin vonden we dergelijk gedrag vreselijk asociaal en namen we aan dat hier niemand om het milieu geeft. Dit was onze eerste interpretatie. Tot we hoorden dat, naar oud Sovjetgebruik, de straten hier dagelijks schoongeveegd worden. Wellicht nog steeds onwenselijk om dan je rommel op straat te flikkeren, maar onze eerste interpretatie was niet juist.

Les 19: Privacy is een voorrecht

De vijf maanden in het gastgezin woonden we op één klein kamertje. Altijd op elkaars lip dus. Vergelijk dat eens met onze voormalige eengezinswoning! Wat een enorme luxe is dat toch, privacy. En wat een voorrecht.

Les 20: We leven in een oneerlijke wereld

Acht maanden wonen in een ontwikkelingsland doet ons diep beseffen hoe ongelooflijk rijk we zijn. Alleen al het feit dat we het geld en de vrijheid hebben om een reis als deze te maken is voor de meeste Centraal-Aziaten nauwelijks te bevatten. Ja, we wisten het al, maar weten en ervaren zijn twee verschillende dingen. We leven in een oneerlijke wereld.